Duhok-DIGC ئنستتیوتا دهوك بۆ ره‌وشه‌نبیریا گشتى
بۆچی دیرۆكا ئه‌نفالی ب خه‌له‌تی بهێته نڤیسین؟
ئه‌یوب ره‌شید نسری
ayub_nisry@yahoo.com
ئه‌نفال ئه‌و تاوانا مه‌زنه یاكو ئێكه ژ مه‌زتنترین تاوانێن دمێژوویا مرۆڤایه‌تیێ دا هاتینه ئه‌نجامدان، پێدڤی یه ئه‌ڤ تاوانه چو جاران نه‌هێته ژبیركرن، ژبه‌ركو گه‌لێ مه‌یێ كورد قوربانیێن مه‌زن داینه، ژلایه‌كی ڤه وه‌فاداری بو گیانێ وان قوربانیان و ژلایه‌كێ دیڤه داكو هه‌رده‌م نیشا جیهانێ بده‌ین كا چه‌ند سته‌م وزۆرداری درحه‌قی مه هاتیه كرن.
ده‌مه‌كێ درێژ پێكول دبه‌رده‌وام بوون، بۆ هندێ كو بابه‌تێن ئه‌نفالان بكه‌ڤینه دناڤ به‌رنامێ خواندنێ دا، تا ئه‌نجام بریار هاتیه دان، كو ل هه‌موو قووناغێن خودانێ دا ئه‌ڤ وانه بهێته خواندن، ب مه‌ره‌ما دانه نیاسینا ڤان تاوانان ب به‌ره‌بابێن داهاتی، ژلایێ دیڤه، تاوانێن ئه‌نفالان دكێم وینه‌نه د دیرۆكا مرۆڤایه‌تیێ دا، له‌وما پێدڤی یه هه‌ر تاكه‌كێ گه‌لێ مه پێزانینێن پیدڤی ل سه‌ر هه‌بن، چونكی ئه‌و گه‌نجێ بوریێ گه‌لێ خر نه‌زانیت، نه‌شێت پاشه‌رۆژا وی ژی گه‌ش كه‌ت و گیانێ داهێنانێ ل ده‌ڤ نابیت
.
به‌ری چه‌نده‌كێ چاڤێ من ب په‌رتۆكا (بابه‌تێن كۆمه‌لایه‌تی) یا پولا نه‌هێ بنه‌ره‌تی كه‌فت، كو دناڤ بابه‌تێن پشكا مێژوویێ دا، به‌رپه‌رێ (225) ئاماژه دایه ڤێ تاوانا هندا مه‌زن و بڤی ره‌نگی به‌حس كریه (پشتی راوه‌ستانا شه‌رێ دناڤبه‌را عیراق و ئیرانێ دا ل ته‌باخا سالا 1988ێ رژێما عیراقێ ده‌ست ڤالا بوو بو لێدانا كوردستانێ و بزاڤا رزگاریخوازا كوردی، ئه‌ڤجا كه‌فته كاڤلكرنا وان گوند و باژێركێن مابوین و ئاكنجیێن وان ژی مشه‌خت كرن، ده‌هوێن ئه‌نفالێدا كو بۆ قڕكرنا كوردان و كاڤل كرنا كوردستانێ بوو زێده‌تر ژ 182 هزار كه‌سێن بێ گونه‌ه كو پرانیا وان ژن و زارۆك و پیر بوون بێ سه‌رو شوینكرن.
ئه‌و سیاسه‌تا هۆڤاتیا به‌عس گیانێ خه‌باتێ و به‌رخودانێ ل ده‌ف ملله‌تێ كوردستانێ و هێزێن سیاسی نه‌ڤه‌مراند به‌لكی به‌رده‌وام بوون دخه‌باتێدا).
هه‌ر چه‌نده ب شێوه‌كێ گه‌له‌كێ كێم به‌حس هاتیه كرن و پێدڤی بوو به‌رفره‌هتر ل سه‌ر هاتبا نڤێسین، ئه‌ڤه كارێ كه‌سێن بسپوره دوارێ په‌روه‌ردێ دا كانێ بو هه‌ر ژیه‌كی كیژ پێزانین یا پێدڤی یه، لێ ب دیتنا من ئه‌ڤه چه‌ند رێزكه گه‌له‌ك كێمن بۆ قوتابیه‌كێ 9ێ بنه‌ره‌تی، دسه‌ر هندێ را هنده‌ك پێزانین تێدا نه، كو دروست نه‌هاتینه نڤێسین، یان ژی ب ئالۆزی هاتینه نڤێسین و دبیت ڤی بابه‌تی پتر ل به‌ر قوتابی به‌رزه بكه‌ن، ژبه‌ركو تاوانێن ئه‌نفالان ل ده‌ڤ بارا پتریا خه‌لكێ مه هاتینه به‌حس كرن، خۆ ئه‌گه‌ر ل ژیه‌كێ بچووك ژی بیت ده‌یك و باب و كه‌س و كارێن وان هنده‌ك جاران ل ده‌ڤ به‌حس كریه، ئانكۆ ئه‌و كه‌سێن دگه‌لدا ژیاین و ژێ قورتال بووین پتریا وان دژیانێ دانه، ژبه‌ر هندێ پێدڤی یه ئه‌و چه‌ندا به‌حس ژێ دهێته كرن باشتر ل سه‌ر راوه‌ستن.
دناڤ بابه‌تی دا هاتیه (پشتی راوه‌ستانا شه‌ری دناڤبه‌را عیراقێ و ئیرانێ دا ل ته‌باخا 1988…..هتد). ئانكو وه‌سان هاتیه دیاركرن كو پرۆسێن ئه‌نفالان ل هه‌یڤا 8/1988 ده‌ست پێ كریه، به‌لێ یا دروست ئه‌ڤ پرۆسا قركرنێ ل شه‌ڤا 22-23/ 2/1988 ده‌ست پێ كر و ب هه‌شت قوناغێن دووڤ ئێكدا، تاكو قووناغا هه‌شتێ كو وه‌كو سه‌ركردێن ئه‌نفالچیان دگوتێ (خـاتـمه الانفال)، كو مه‌ره‌ما وان قووناغا دووماهیێ بوو یا ئه‌نفالێن ره‌ش ب سه‌ر ده‌ڤه‌را به‌هدینان دا گرت، ژ هه‌موو لایان ڤه هێرش كرنه سه‌ر ده‌ڤه‌رێن رزگار كری، زێده‌باری ب كارئینانا چه‌كێ كیمیایی، ل گه‌له‌ك جهێن ده‌ڤه‌رێ، لێ قووناغێن دی ژی گه‌له‌ك قوربانی هاتینه دان و ل قووناغا سێی كو ب سه‌ر ده‌ڤه‌را گه‌رمیان دا گرتبوو پتریا خه‌لكێ ڤێ ده‌ڤه‌رێ هاته ئه‌نفالكرن، ژبه‌ر هندێ ژی رۆژا 14/4 بوویه رۆژا بیره‌وه‌ریا ئه‌نفالكریێن كوردستانێ، كو دڤێ رۆژێ دا هژماره‌كا ئێكجار ژ خه‌لكێ ده‌ڤه‌را گه‌رمیان ببه‌ر هه‌وا ئه‌نفالان كه‌فتن، ده‌ست نیشانكرنا مه‌ها ته‌باخێ بو پرۆسێن ئه‌نفالێن ره‌ش خه‌له‌تیه‌كه پێدڤی یه بهێت راست كرن، ئه‌گه‌ر نه دێ قوتابیێ مه روو ب روو ڤه‌گێرانێن هه‌ڤدژ بیت.
ئه‌ڤه ئه‌و ده‌ستپێك و دووماهینه ئه‌وێن دبه‌لگه‌نامێن رژێمێ دا ئاماژه پێ هاتیه دان، لێ ئه‌گه‌ر ب شێوه‌كێ كریاری به‌رێ خۆ بده‌ینێ، ده‌مێ ل رۆژا 29/3/1987 سه‌دام حسێن بریارا ژماره (160) ده‌رئێخستی و تێدا ده‌سته‌لاتێن ڕها داینه عه‌لی كێمیایی، ده‌ست ب هه‌وێن كاڤلكرنێ كرن، هه‌ر ژبه‌ر هندێ ژی ده‌مێ كه‌یسێ ئه‌نفالان هاتیه به‌رهه‌ڤكرن بو دادگه‌ها بلند یا تاوانان یا عیراقی، تێدا ئاماژه ب وان كاڤكرنان هاتیه كرن ئه‌وێن دسالا 1987 دا رووداین، وه‌كی خۆ به‌رهه‌ڤكرنه‌ك بۆ پرۆسێن ئه‌نفالێن ره‌ش.
پێدڤی یه ئه‌و زانیاریا دچیته دناڤ پرۆگرامێ خوداندنێ دا، خۆ چه‌ند یا كۆرت بیت، به‌لێ چێنابیت، زانیاری دخه‌له‌ت بن، چونكی ئه‌نفالێن ره‌ش ل هه‌یڤا ته‌باخێ ده‌ست پێ نه‌كریه، باشتربوو ئه‌گه‌ر به‌حسێ ده‌ستپێكا وێ كربا و پاشی گوتبا ب هه‌شت قووناغان هه‌موو ده‌ڤه‌را ئازادكری ئێخسته به‌ر هه‌وا خۆ یا سته‌مكاری، ئه‌وا ئه‌و به‌حس دكه‌ن كو هه‌یڤا ته‌باخێ ده‌ست پێ كری ئه‌و قووناغا هه‌شتێ یه بو سه‌ر ده‌ڤه‌را به‌هدینان و تا 6/9/1988 یا به‌رده‌وام بوو.
دیسان ئاماژه ب كاڤلكرن و مشه‌ختبوونێ هاتیه كرن، به‌لێ گه‌له‌ك ب كێمی، دبیت ئه‌ڤه ژبه‌ر نه‌بوونا بیاڤی بیت، به‌لێ پێدڤی یه بو قوتابیان بهێته دیار كرن كو ژبلی 182 هزار كه‌سێن بێ سه‌روشوین كری، ب سه‌دان هزار كه‌س ل كومه‌لگه‌هێن بخۆرتی چێكری هاتنه ئاكنجیكرن، وه‌كی جه‌ژنیكان و گرده‌چال …. هتد. ژبلی هندێ نێزیكی 70 هزار كه‌سان ده‌ربه‌رده‌ری توركیا و ئیرانێ بوون، زێده‌باری كاڤلكرنا 4500 گوندێن كوردستانێ و تێكدانا شیرازێ خێزانا كوردی، هه‌روه‌سان كارتێكرنێن ئابووری و جڤاكی و ده‌روونی كو تا چه‌ندین به‌ره‌بابێن دی ژی دێ مینن.
دگه‌ل ده‌ست خوشیێ كو بابه‌تێن ئه‌نفالان وه‌كی وانه ل قوتابخانان بهێته خواندن، لێ ب دیتنا من ئه‌گه‌ر وه‌كی پێدڤی نه‌بیت، دێ ئاستێ تاوانێ كێم كه‌ت، ئه‌ڤجار بلا بۆ سالا بهێت ب رژدی هزر ل ڤێ چه‌ندێ بهێته كرن و كه‌سێن تایبه‌تمه‌ند و چالاكڤان دبوارێن ئه‌نفالان و جینوسایدێ دا پشكدار بكه‌ن ددانان و راستڤه‌كرنا پرۆگرامێن تایبه‌ت ب ڤی بواری ڤه دناڤ سیسته‌مێ خواندنێ دا،
