Duhok-Digc Ensttîwta Duhok Bo Rewşenbîriya Giştî
‘bdal’zîz mhsn barzanî
ldur hunerê peywendîkrnê dgel xelkî
daku me şyanên mestr hebn lser peywendîkrnê wgftugukrnê wdaku gftugukrnên me karîgertr bn wmfadartr bn. merema vê pêdaçûnevê ewe mfayê zanstî bhête wergrtn jpertukê whunerê hevpeyvîna wdewlemendkrna gftugukrnê wbrêvebrna wî fêrbbîn bmerema nîzîkkrna ra wbuçûna wnyasîna kesên beramber wberçavkrna hzra ku dbîte egerê têgehştnê ldur têgehê naverukî d gelek prsên aluz wchên cyawazyê.
ez bawerm ku gelek cyawazyên ra wbuçûna dzvrneve bu qenaet û têgehên xelet yan dkêm ldur hndek bhayên mruvayetî . herwesa dzvrneve bu şêwazê hzrkrna klasîkî ku hukmên pêşwext ddete hzr wkesa wheluysta dhêne helsengandn lser bnemayên tîwrî wdîtneka kesayetî .
buçî ev pertuke me dahêna :
rahênana xelkî daku nekevne dxeletya da yên dbne egerê hevrkyên bê encam w
daku nekevne bn hukm wkuntrula kesên dîtr ،
udaku şyanên pêtvî bdestxuve bînn dabşên gftuguyeka avaker encam bden wpeywendyeka hevkaryê dgel xelk avabken wtêgehê berjewendyê wergrn wek hêleka naverukî .
hzra êkê :
ç rênmaya newergre bê rexne whzrkrn ،
hzra duwê :
dheluystên cyawazyê whevrkyê da baraptr dkevîne bn kartêkrna înfîalên xu wjbîrdkeyn berjewendyên xu bch bînîn .
şerî dgel kesê beramber dkeyn wbzavê dkeyn bhemî rêka qan’ bkeyn b buçuna xu ، bzavê dkeyn bselmînîn ku em ddrustîn wxu dhêlîne hîvya umêdeka drew dbêjte me serkeftna gavê dheluystê hevrkyê da dê serkeftna berdewam bume msuger ket belê waq’ newesaye .
eger hevpeyvîn hate arastekrn berev hevkaryê baştrîn rêke daku nekevîne dşerên wêrankerda yan dbndestyê yan d xemsaryê da .
– hevrkî wkuntrulkrna kesên dî :
eger bersînga layenê beramber bgrîn d dheluystên cyawazyê yan hevrkyê da wek dujmin em bzavê dkeyn wî bherfînîn wbndestbkeyn belê em arîşê çaresernakeyn yan wîqan’ nakeyn . lwelatên dezgehên taybetmend têda heyn dşên maytêkrnê bken d hevrkya da jblî dezgehên eminî wqezaî (ku lwelatên me karîgerya wan berdewam zêde dbît) weve dbîte egerê zêdekrna hevrkya wpeydakrn wdahênana hndek hevrkyên nuy.
hzra êkê :
bzavên rêkeftnê dnavbera berjewendya wpêtvya whzrên hevdj jêderekê serekî ne bu hzrên dahêner wçareseryên karîger ، heluystên cyawazyê wzeka zêde peydadken eger drust bhêـne arastekrn dê mfayekê mezn hebît .
hzra duwê : btnê gengeşa baş wbwêr bu prsên bzehmet yên helawîstî dnavbera kesa wgrupa dşêt asayşa rasteqîne avabket wbaweryê peydabket . xuvedzîn j gengeşê wdyalukê ldur cyawazyên djwar wbçuyk dbîte eger şêwazê duyrkevît j waqîetê wmentqî berev keş whewayekê grtî j wehm waşuba ku metrsîdartre j rastyên babetî whzr wheluystên kesên beramber .
xelk bzavê dken kuntrulê bkene ser kesên dî jber van egera :
1- dvên berjewendyên xu bch bînn btnê
sebaret derbrînê j prsên bzehmet wgrng .
uberjewendyên hemî layena .
ubzavê naken wneşên şêwazên nuy wdahêner peydabken .
uçêdbît hndek jvan egera yan hemî dnav meda hebn wdnav xelkî jî da ، belê me nevêt xu aşkra bkeyn .
çewa peywendîkrn wtêgehştn dhête avakrn :
gelek cara şer wserkeftn bxu armance ldev hndek kesa ، weger armanca te têgehştn whekarî bît dgel xelkî dvêt te şarezayî wşyan hebn wel te bken peywendyên baş avabkey wpêgîr b bnemayên têgehştna avaker wdyarnekrna hêzê wxusepandnê lser layenê dîtr . eger hzra êkê ya xrab bît dê bryarê det ldur sruştê peywendyê brêka nîgeranyê ku dbîte heluystekê bervanyê lewra layenê dî hşyar wbêdeng dbît yan heluystê hêrşkrnê werdgrît wture dbît yanjî baweryeka zêde dyardket .
hzra êkê :
eger tu hest bkey berjewendya te handana kesê berambere lser hevkarya avaker xu duyrbêxe j hzrkrna klasîkî . wxalên lawazyê whêzê destnîşanbke dpeywendên teda dgel xelkî .
hzra duwê :
dîwara rake wderîvê bde kesê beramber te bnyasît û wênekê nerast dyarneke wxu gîru neke d arastekrna psyarên hu pê nîzîk dkey j xelkî . xu duyrbêxe j netêgehştnê wpêzanînên rastewxu pêşkêş bke daku bşêy kuntrulê bkey lser babetê gengeşê waxftnê arastebkey berev hndek xalên helbjartî .
uxelet nîne tu yan yên dî bersvê nedey lser psyarên rastewxu bê ku bbîte rêgr dpeywendîkrnê da .
– bersvdana aveker :
mruvî berev ptr xalên têgehştnê wberdewamya çavpêkeftnê dbet . wev bersvdane bch dêt b duyrkeftnê j gftuguya helsengandnê bu kesê beramber yan rexnekrnê çunkî bsanahî dê kesê beramber brîndar ket ، wdruste bşêwekê cwan amaje bkeyn bu tştên îzaca me dken wsernca kesên beramber rakêşîn bu encamên slbî yên reftarên xuperst yan azrîner . wherwesa derbrîn j hestên îcabî peywendyeka tmam peyda dket .
demê hatî van zarava bkarbînîn dgel kesên dî :
– chê xuşhalya mine tu teqdîra zehmetên min dkey dberhevkrna vê dîdarê .
– ez hest b supasyê dkem çunkî te daxazya min bchîna
– ez teqdîra aramî wbêhnfrehya te dkem .
– ez btnê dşêm amaje bdeme mfayê te pêşkêşî min krî
– î’tîzarê dkem eger min xeletyek krbît yan bxeletî ve min zyan gehandbîte te
ubvî şêwey hestên îcabî yên rasteqîne hşyardkeyneve ldemê peywendîkrnê dgel xelkî ، wherwesa dvêt xu duyrbêxîn j zaravên weku :
– jyê te şarezayê wşyana pêـtvî nadete te
– tu tênagehî wnagehye astê van hzra wî’tîmad nahête krn lser te
– pêşnyara te ya bêraman wsexîfe wtu neyê bêlayenî
– eu jnkeka bêaql wmexrure .
mestrîn arîşên peywendîkrnê ewe demê em hzrdkeyn rastya ldev me hey wldev xelkî nîne wem b şyantrîn wzanatrîn . wpaşerujê dzanîn . belê druste amaje bkeyn bu hndek kêmasya yan xeletya bşêwekê guncay ، wherwesa druste van zarava bkarbînîn :
– ez dgel te nînm wbtmamî dcyawazm dgel te d xaleka dyarkrî da
– wesa dyare eu tştê min dvêt rûn bkem xuyanebûye
– çêdbît tu xelet lmin gehştbî
– wesa dyare te demê pêtvî nedaye min bu rûnkrna hzra xu
ubaştr ewe te’mîm nehête krn d xeletkrnê wrastkrnê da wxu duyrbêxîn j hukmên gştî whelsengandna kesa whzra wxu duyrbêxîn j gumanê wînyeta xrab bşêwekê berdewam û wxu duyrbêxîn j rexnegrtna kesayetî ya rastewxu yan reftarên brîndarker çunkî bvê çendê dê kesê beramber jdestdeyn wdê zewqa wî şkînîn .
bnemayên têgehştna avaker wpeywendîkrna baş
helsengandnê neke
te’mîmê neke
şluvekrnê neke
şîretên hazr pêşkêş neke
xu bde nyasîn
hevalê xu d hevrkyê da bnyase
behaneyên peywendîkrnê bde kesên dî
eî axftnker ! eî guhdêr !
cudahyê bke dnavbera prsên naverukî wneserkî kesê dgel daxvî nerawestîne
dgel guhdêrî baxve wne ldur wî demî whşyaryê bde axftnkerî
derbrînê jpêtvyên xu whestên xu wtrsên xu bke
guhdana karîger
şyana guhdanê amîrê serekî ye bu gehştnê wpeywendîkrnê dnavbera xelkî wtîbet dheluystên cyawazyê whevrkyê ، herwesa rulekê aşkra dgêrît d svkkrna mîwlên dujminkarane dgavên înfîalê wturebûnê . guhdana karîger
min dparêzît bbîne êxsîrên hzrên xu yên pêşwext yan înfîalên xu ، wbu vê meremê dvêـt sê şarezayya fêrbbîn :
jgutna te dhête têgehştn ku tu ……..
eger ez baş l te bgehm tu hzrdkey tu ……..
bêje min ez baş l te gehştm .
bvî şêwey dê terkîzê key lser eu tştê axftnkerê te dbêjît wbsanahî dê têgehî . jxeletyên berbelav d gftuguyê da ، minawere wbzava zuyka qan’krna kesê beramber b buçuna xu weve wel me dket terîkzê bkeyne ser xu whzrên xu .
hşyarî wterkîz wkurtkrna xala whzra nahêlît mruv derkevît jbabetî û welê dket terkîzê bket lser babetê gengeşekrnê .
demê kesê beramber hest dket em nîzîkîn jcîhana wî ya taybet bsanahî ye kartêkrna îcabî bhêـte krn lser ruydan wencamên gftuguyê .
handana axftnkerî :
despêk dê b axftnê bît ldur şarezayên xu yan şarezayên kesên dî yên bmfa dbwarê gftugukrnê da ، wdyarkrna pşka veşartî yê mruvayetî dkesatya meda daku axftneka kuyrtr wrûntr dgel baxvn ldur şarezayên hevşêwe ، weve harîkare bu destnîşankrna xalên gftuguyê b rûnî whuyrî wduyrkeftnê j te’mîmê warastekrnê. arastekrna psyara tştekê fere daku bgehîne encamên baş dgftuguyê da .
amîrên guhdana karîger
hşyarî
têgehştn
terkîz lser babetî
kuntrulkrna rewşa cesteyî
hêz wkartêkrna axftnê
xuguncandn dgel mezacê axftnê
rêkxstna pêkhata axftnê
handana axftnkerî lser axftnê
arastekrna psyara
gftugu wgengeşe rêkeke bu gehştna armancên nîştîmanî wnîzîkkrna ra wbuçuna wsvkkrna înfîala wbdumahîk înana cyawazyên djwar dê bîte egerê bchînana bzehmettrîn armancên praktîkî û waqî . wlheman dem me duyrtêxît j slbyeta hevrkya wbşêwekê karîger beşdaryê dket d berçavkrna hzrên serekî wtêgehên serekî ghurîn jê despêdket berev baştr .
ldumahyê ev vekulîne ya î’tîmadket lser pertuka ( rêzgrtna hevrkyê) ya xutî whamanî ، dmînît buçun wreîeka chê zêdekrnê yan jêbrnê yan xeletyê wrastvekrnê . wpşka duwê wdumahyê despêbke b vê psyarê :
çewa dê şyên bersîngrtna heluystên gvaştnê wkntrulkrnê bkeyn :
bu bersva vê psyarê dvêt (tewkîda xuyetî) bzanî eujî reftara mruvî ye dpeywendya dgel xelkî ku bşêwekê rûn wrastewxu wêklaker ، derbrînê dket j hest wheluyst whez wmafên xu ، bê ku zyanê bgehînte maf whestên kesên dî .
drastî da em xu bnedst dkeyn demê dhêlên kesên dî mafên me bxun wberê bnaxê ewe hestkrna meye b zehmetya gutna (ne) wnîgeranya me j helsengandna slbî jlayê kesên dî . axftneka rûn wêklaker harîkare lser tewkîdkrna xuyetyê ku derbrînê bket j tştê me dvêt wtştê me nevêt bkeyn bşêwekê dyarkrî .
egerên turebûnê ldemê gftuguyê wçewa xu jê bdeyne paş :
fere bzanîn demê turebûna veşartî wxrvebuuy rêka dbînît bu derbrînê baraptr dbîte peqîneka neguncay bu sruştê heluystê rê day derkevît . wdencamda arîşe mestr lêdhêt . mruvê ture dbêjît : cîhana xrabe ، evru mruv neşêt baweryê bkesê bînît ، hemî bzavê dken zyanê bgehînne min wîstxlala min bken wkes guhê xu nadete min . belê eger mruv yê hemaheng bît dgel xu wsuzên xu whest b turebûneka sruştî bket dê bêjît : ez hest b turebûn wgumanê dkem beramber cîhanê wxelkî . cudahya mezn dnavbera van herdû gutna beşdaryê dket d mana peywendîkrnê wdergehî dhêlît vekrî bu ptr gengeşekrnê .
berî turebûn dnav meda kumbbît wzêde bbît wbbîte asteng drêka karê meda başe em van peyva bkarbînîn : zehmet nebît axftna min nebre wpêle hêja axftna xu bdumahîk bînm ، gelek min nexuşe tu axftna min bbrî rêkê bde min axftna xu bdumahîk bînm ، têbînya te dchê xudaye belê min axftna xu hêj tmam nekrye ، cwane jte hzra min rûnbkeyeve belê hîvî dkem tu xu bgrî heta buçuna bdumahîk bînm .
uherwesa başe mawekî brawestî l gavên înfîalê wpştî hngî bzvrî pştî bêhnvedanê.
lşuyna helsengandna reîa bkarbîne :
merem lvêre helsengandnên xelkî wernegrîn wekî rastyeka tmam wbabetî lser me bch dhêt yanjî wek hukmên êklaker d derheqê me yan djî me ، çunkî lvî haletî bhayekê mestr j pêtvî em ddeyne helsengandnên xelkî wrêkê ddeyne wan kartêkrnê lser me bken wlser jyana me ، wdencamda dê jyana xu arastekeyn lduyv pêtvyên xelkî ، lşuyna arastekrna wê lduyv pêtvî wbhayên xu yên taybet ، wçareserî ewe helsengandnên xelkî bhjmêrîn ra wbuçun çêdbît rast bn wçêdbît dxelet bn wem dşyên zaravên îcabî bkarbînîn beramber helsengandnên xelkî wekî : ez dgel te nînm dhukmê te lser min ، min reîeka cyawaza hey wçêdbît te nesehkrbîte meselê jhemî layave ، drastî da ez xu bşêwekê cyawaz dbînm jreîa te.
uem dşyên serederyê bkeyn dgel rexna arastekrî bume bşêwekê slbî b bersîngrtna tuhemeta b aşkrayî wrastewxu wpsayrkrnê j pêzanînên pêtvî warastekrna wan . wdvêt hndek caran danpêdanê bkeyn em drastî da nedtmamîn yan dme’sum nînîn j xeletyê ، weger me zanî me xeletyeka krî dvêt rexnê lxu bgrîn weve baştrîn rêke bu valakrna înfîalê wduyrêxstna dujminkaryê .
çewa dê hevpeyvînê yan gftuguyê keyn daku bgehîne hevkaryê :
hevpeyvîn şêwazekê taybete d gftugukrnê da merem jê gehştna rêkeftnê dheluystekî dû layen têda beşdarn b berjewendyên hevpşk whevdj . weve beruvajî têgehê şerî ye ku merem jê serkeftne lser hevrkî . wtştê bch dhêt lser hevpeyvînê herwesa bch dhêt lser gftuguyên ruşenbîrî whzrî .
qunaxên dyalukê yan hevpeyvîna armancê wê hevkarî bît :
rêkeftn lser bnemayên reftarê wrêkxstna dyaluk whevpeyvînê bşêwekê karîger beşdaryê dket dgehştna armancên pêtvî ، ku herwesa harîkare bu danana bnemayên pêgîr rêkeftn lser dhête krn wdhêne bchînan daku nekevîne ddyalukên eşwaî da wdemî jdest bdeyn wxu duyrbêxîn jgumanê wnetêgehştnê . wlvêre hjmareka bnemaya dê pêşnyarkeyn :
berî her hevpeyvînekê yan gftuguyekê dvêt egerên puytedana xu destnîşan bkeyn wbuçuy me dvêt gftuguyê whevpeyvînê bkeyn wme dvêt bgehîne ç mfa û ç armanc . wdvêt bzvrînev bnemayên me gutîn dpşka êkê dvekulînê da wçênabît bhêne jbîrkrn dher hevpeyvînekê yan gftuguyekê da . û jwan :
– terkîza puytedanê lser mfayên çaverêkrî wne lser heluysta
– axftn başkrayî ldur armancên xu yên kesayetî daku mfa yê hevpşk bît whşyar bîn bu armanc wberjewendyên kesên dî j gftuguyê da
– mfawergrtn j şarezayên berî nuke yên hemî layenên beşdar ..
ldumahyê hîvîdarm vê vekulînê ya î’tîmadkrye ser pertuka (rêzgrtna hevrkyê) mfayekî pêşkêş bket wbeşdaryê bket d bdestveînana mfayekê mestr d ruynştên hevpeyvînê wgftugukrnê ku baraptr pêtvî rêkxstnê whndek şîretane daku bha wgrngya pêtvî bch bînît
.2- paş dkevn j dîtna rasteqîne wkesayetî yên kesên dî ، taybet
3- rul wchê werdgrn yê nuyneratya wan dken lşuyna nuyneratya pêtvya
4- tuşî hşbûna hzrkrna klasîkî dbn dçareserkrna heluystên arîşe
5- bzavê dken parastn wdabînkrna lawaztrîn layenên kesatyên xu bken
6- bzavê dken jhevrkyê derbazbn yan çarseerbken bşêwekê serve bê ku bgehne rehên wî .
1- kurtkrn : dûbarekrna axftna axftnkerî ye brêka bkarînana peyvên xu yên taybet weu klîlka guhdana karîgere wdespêdket b zaravên wekî :
2- rengvedana hesta : peywendîkrna çava wterkîz lser zmanê leşî anku terkîz lser lvînên desta wleşî baweryê ddete kesê beramber wpuytedana me dyardket b hzrên wî wşyanên wî blnd dket dgehandna hzr wbuçunên xu .
3- arastekrna axftnê : drêjkrna axftnê wbersvên aluz hşyarya kesên beramber berze dket wdem jî berze dbît ، wlvêre dvêt maytêkrnê bkeyn wterkîzê bzvrîneve brêka şarezayya kurtkrnê warastekrna psyarên îstfhamî wdaxaza zvrînê bu babetê gftuguyê yê resen .
1- kurtkrn : pêtvî hndek şarezayaye wekî :
2- nuynerî krn : wpêtvî b şarezyên xuguncandnê ye dgel axftnker brêka :
3- arastekrna axftnê : wvane bxuve dgrît :
1- cudakrn dnavbera kesa wdnavbera arîşa yan hzra
2- terkîza puytedanê lser berjewendî whzrên serekî wne lser heluysta
3- darştna psyara berî bersv bhêne darştn weve me dparêzît j hzrên pêşwext yên nahêln dkesên beramber bgehîn an dgel bgehîne armancekê hevpşk
4- geryan lduyv başya wîcabyata waxftn ldur wan ldemê gftuguyê û hevpeyvînê wnebtnê terkîzkrn lser slbyata bît yan xalên lawazyê .
1- buçî em kumbuuyne
2- em dşyên ç bkeyn
3- rêkxstna babetên behskrnê
4- destnîşankrna demê pêtvî bu gftuguyê û hevpeyvînê
5- destnîşankrna layenên serekî yên pşka serekî hey
6- destnîşankrna rêkxerekî bu ruynştnê rabît b rrêvebrna gftuguyê wxalên serekî tumarbket
7- tumarkrn wparastna hzr wpêşnyar wkurtya
8- şluvekrna kurtyên berî nuke ..
jyana xêzanî (şahnşîne) hewau lser erşê wê druynêـt
uher şahjnekê dvêt bbîte (hewaya nmûneyî) dçavên şahê xuda (ademî) wmestrîn tşt zelamî bu xu dkêşît dafretê da eu saluxeta cwanyê ye eu saluxet ku snure dnavbera kesatya zelamî wkesatya afretê eujî (mêyînî) ye ..
mêyînî bdîtna min
1/ mêyînî şermînî ye :
bla d surbûna ruyên teda bn wgrnjîneka nazk jlêvên te ، wrevîna çavên te beramber çavên wî …
luy demî dê geş bî b mêyînyê dçavên wîda …
2/ mêyînî nazkî ye : d nzmkrna dengê tedaye ldemê axftnê ..unermatya dest wplên tedaye ..çunkî zelam hej afreta tbet zelam naket ،،
3/ hîkmet : jnka hekîm d reftarên xuda ، neya blez dbryarên xuda ، wya eql ldev grngtre jsuza .. dbîte chê daxbarya zelamî ta radekê mezn ..
4/ zanst wruşenbîrî : ruşenbîrî (cwanyeka taybet) ddete ruha te wkesatya te ، herwekî baznekê runahyê ldurmandurî teye çava pê bu xu dkêşî .
5/ lebaqet daxftnê da : peyvên cwan ، wderbrînên cwan kartêkrna xu ya hey lser zelamî .
6/ kesatya bhêz : hêza kesatyê d tehemla berprsatyê daye ، wbergrye beramber astenga ، herwesa dvêt hewayê (bryar wra whzrên) xu yên taybet hebn duyr jçavlêkrna kesên dî ..
7/ dluvanî : dluvanî wsuzên germ behereye ldev te ،، lewra bkarbînî bu germkrna şahnşînya xu ya taybet ،،
8/ xunemeznkrn : mêyînî hevdje dgel xrur wxumeznkrnê .. wjxra ptr zelam hej vê saluxetê naket djnkê da ، lewra hşyar be jê ..
9/ lêburîn : lêburîn (bexşîne) wzelam hej jnka (bexşer) dket ta radeya dînatyê..
10/ rêzgrtn : bla ast blnd bî drêzgrtna xu bu zelamê xu .. tu bvê çendê dê bextewer key .. wpaqjya (evînyê) bparêze dnavbera heweda..
..gutna dumahyê.. hewa çêkryekê cwane û ç jnkên krêt nîne ..belê jnkên heyn nzanît çewa cwantrîn tşt dnav xuda bkarbînît ..
bla d surbûna ruyên teda bn wgrnjîneka nazk jlêvên te ، wrevîna çavên te beramber çavên wî …
luy demî dê geş bî b mêyînyê dçavên wîda …
lêburîn : lêburîn (bexşîne) wzelam hej jnka (bexşer) dket ta radeya dînatyê.. hîkmet : jnka hekîm d reftarên xuda ، neya blez dbryarên xuda ، wya eql ldev grngtre jsuza .. dbîte chê daxbarya zelamî ta radekê mezn .
